Farmakologia TCM

Farmakologia Tradycyjnej Medycyny Chińskiej

中藥學, Zhōngyàoxué

1. Pochodzenie leków chińskich i rozwój farmakologii TCM
中藥的起源和中藥學的發展

Odkrycie, zastosowanie leków chińskich (中藥, zhōngyào) oraz rozwój farmakologii TCM przebiegały równolegle z rozwojem medycyny chińskiej (中醫學, zhōngyīxué) i były wynikiem długotrwałej praktyki klinicznej i obserwacji.

W epoce pierwotnej, podczas codziennych zajęć związanych ze zbieractwem roślin i polowaniem, ludzie zaczęli poznawać niektóre rośliny i zwierzęta oraz ich możliwy wpływ na organizm człowieka. Często doświadczali oni efektów farmakologicznych lub toksycznych – czasem skutkujących bólem lub nawet śmiercią. Stopniowo nauczyli się rozróżniać i wybierać spożywane substancje.

Poprzez liczne, choć przypadkowe i rozproszone, ale świadome eksperymenty, obserwacje oraz osobiste doświadczenia („口嚐身受”), zaczęli tworzyć i gromadzić wiedzę o działaniu substancji naturalnych. Dzięki powtarzającym się procesom praktyki i poznania, poprzez uogólnianie i wymianę doświadczeń, stopniowo powstały pierwsze metody terapeutyczne z użyciem leków naturalnych.

Z biegiem czasu źródła leków rozszerzyły się od zwierząt i roślin do naturalnych minerałów oraz niektórych produktów przetworzonych, a wiedza o ich zastosowaniu stała się coraz bogatsza.

Farmakologia TCM rozwinęła się bardzo wcześnie – najstarsze zapisy pisemne sięgają ponad tysiąca lat p.n.e. W okresie dynastii Zhou Zachodniej (西周, 1066–771 p.n.e.) istnieli już wyspecjalizowani lekarze („医师”, yīshī), którzy „gromadzili trujące substancje, aby używać ich w medycynie”.

W „Księdze gór i mórz” (《山海经》, Shānhǎijīng) wymieniono ponad 100 rodzajów leków pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. W jedwabnym manuskrypcie z okresu wczesnej dynastii Han, „Receptury na pięćdziesiąt dwa schorzenia” (《五十二病方》, Wǔshí’èr Bìng Fāng), odkrytym w latach 70. XX wieku, opisano około 300 receptur obejmujących ponad 240 substancji leczniczych.

Najstarszym zachowanym dziełem farmakologicznym jest „Kanon Medycyny Boskiego Rolnika” (《神农本草经》, Shénnóng Běncǎo Jīng), powstały pod koniec dynastii Han Wschodniej (II wiek n.e.). Dzieło to składa się z trzech tomów i opisuje 365 leków, będących podsumowaniem wiedzy farmakologicznej sprzed epoki Han.

Księga ta zawiera również podstawowe teorie farmakologiczne, takie jak koncepcja „czterech natur i pięciu smaków” (四气五味, sì qì wǔ wèi), rozróżnienie toksyczności (有毒/无毒), zasady łączenia leków (配伍法度), sposoby przyjmowania, a także opis różnych postaci leków (丸,散,膏,酒).

Stworzyła tym samym fundamenty rozwoju farmakologii chińskiej.

W roku 659 n.e., w okresie dynastii Tang (唐), ogłoszono dzieło „Nowo zredagowany Kanon Materia Medica” (《新修本草》, znane też jako 《唐本草》), zawierające 844 substancje lecznicze.

W okresie dynastii Song (宋), opracowano szczegółowe zestawienia leków, których nie należy łączyć, tworząc słynne klasyfikacje „Osiemnaście przeciwdziałań” (十八反, shíbā fǎn) i „Dziewiętnaście obaw” (十九畏, shíjiǔ wèi).

W okresie dynastii Ming (明), lekarz i farmakolog Li Shizhen (李时珍, 1518–1593) po 27 latach pracy ukończył monumentalne dzieło „Kompendium Materia Medica” (《本草纲目》, Běncǎo Gāngmù).

Zawiera ono 1892 opisane substancje oraz ponad 11 000 receptur. Klasyfikacja opiera się na naturalnych właściwościach i warunkach ekologicznych leków, podzielonych na 16 głównych działów i 60 kategorii – stanowiła najbardziej kompleksowy system klasyfikacji średniowiecznej.

Dzieło to integrowało wiedzę z zoologii, botaniki, mineralogii i metalurgii, wywierając wpływ znacznie wykraczający poza farmakologię TCM.

W późnym okresie Ming (ok. XVII w.) powstało dzieło „Księga Białej Małpy” (《白猿经》, Báiyuán Jīng), w którym opisano proces uzyskiwania krystalicznej formy alkaloidu akonityny (乌头碱, wūtóu jiǎn) poprzez wyciskanie soku ze świeżego Aconitum, suszenie i wędzenie – „na powierzchni leku tworzy się lód”, czyli kryształy.

Chińska farmakologia ma długą tradycję i bogatą treść. Na bazie dotychczasowych osiągnięć wymaga dalszego dziedziczenia i rozwoju – poprzez podsumowanie doświadczeń i wykorzystanie interdyscyplinarnych metod w celu pogłębienia naukowego poznania leków chińskich.

2. Obszary występowania i zbiór surowców chińskich
中藥的產地和採集

Źródła leków chińskich (中药) obejmują głównie naturalne substancje pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego, a jedynie częściowo produkty sztucznie przetworzone.

Badania nad pochodzeniem, zbiorem i przechowywaniem surowców farmakognostycznych są kluczowe dla zapewnienia jakości surowców oraz ochrony źródeł leków.

2.1 Obszary występowania (产地)

Produkcja naturalnych surowców leczniczych zależy od określonych warunków środowiskowych.

Chiny charakteryzują się bardzo złożoną geografią – różnorodność gleby, klimatu, nasłonecznienia i rozkładu biologicznego. To sprawia, że warunki ekologiczne znacznie się różnią pomiędzy regionami. W rezultacie produkcja i jakość poszczególnych surowców mają wyraźne cechy regionalne.

Od starożytności lekarze chińscy szczególnie cenili tzw. „autentyczne surowce farmakopealne” (道地药材, dàodì yàocái), czyli te pochodzące z tradycyjnych, najlepszych regionów uprawy.

W wyniku wielowiekowych obserwacji stwierdzono, że nawet ten sam gatunek może różnić się jakością w zależności od regionu.

Przykłady znanych „autentycznych” surowców to: Coptis chinensis (黄连, huánglián) z Syczuanu, Ligusticum chuanxiong (川芎, chuānxiōng), Aconitum carmichaeli (附子, fùzǐ), Pericarpium Citri Reticulatae (陈皮, chénpí) z Guangdongu, Panax ginseng (人参, rénshēn) z północno-wschodnich Chin, Schisandra chinensis (五味子, wǔwèizǐ), Poria cocos (茯苓, fúlíng) z Yunnanu, Rehmannia glutinosa (地黄, dìhuáng) z Henanu czy Asini corii colla (阿胶, ējiāo) z Shandongu.

2.2 Zbiór surowców (采集)

Większość leków chińskich to surowce roślinne. W różnych fazach wzrostu roślin, zawartość substancji czynnych (有效成分) w korzeniach, łodygach, liściach, kwiatach czy owocach ulega zmianie, co wpływa na siłę działania (药性).

Całe rośliny (全草)

zbiera się najczęściej w okresie pełnego wzrostu lub kwitnienia, ścinając część nadziemną, np. Leonurus japonicus (益母草), Siegesbeckia orientalis (豨莶草), Schizonepeta tenuifolia (荆芥), Mentha haplocalyx (薄荷), Perilla frutescens (紫苏).

Rośliny, których korzeń również jest używany, wykopuje się w całości – np. Plantago asiatica (车前草), Bupleurum chinense (柴胡).

Niektóre, jak Prunella vulgaris (夏枯草) czy Artemisia capillaris (茵陈蒿), wymagają zbioru w określonym momencie rozwoju pędów.

Liście (叶类)

zbiera się zwykle w fazie pąkowania lub pełnego kwitnienia, kiedy roślina ma najwięcej substancji czynnych, np. Isatis indigotica (大青叶), Eriobotrya japonica (枇杷叶), Artemisia argyi (艾叶). Niektóre gatunki, jak Morus alba (霜桑叶), zbiera się po przymrozkach.

Kwiaty (花类)

zbiera się zazwyczaj w momencie pełnego rozkwitu; ważne jest unikanie opóźnień, aby nie dopuścić do utraty płatków i pogorszenia jakości. Przykłady: Chrysanthemum morifolium (菊花), Inula japonica (旋覆花). Niektóre, jak Lonicera japonica (金银花) i Sophora japonica (槐花), zbiera się w fazie pąka; Rosa chinensis (月季花) w momencie rozwinięcia, a Carthamus tinctorius (红花) gdy korona zmienia kolor z żółtego na czerwony. Pyłek kwiatowy (np. Typha angustifolia, 蒲黄) zbiera się w pełni kwitnienia.

Owoce i nasiona (果实与种子)

zbiera się zwykle w okresie dojrzałości, z wyjątkiem niektórych, jak Citrus aurantium (枳实) czy Prunus mume (乌梅), które zbiera się przed pełnym dojrzewaniem.

W przypadku nasion, gdy dojrzewają równocześnie, można ściąć całe kwiatostany i dosuszyć w przewiewnym miejscu. Jeśli dojrzewanie następuje stopniowo, zbiera się je partiami.

Suche owoce łatwo pękają i rozsypują się (np. Foeniculum vulgare 茴香, Amomum cardamomum 豆蔻), więc zbiera się je nieco wcześniej. Mięsiste owoce, jak Lycium barbarum (枸杞) i Ligustrum lucidum (女贞子), najlepiej zbierać rano lub wieczorem, gdy są lekko dojrzałe.

Korzenie i kłącza (根与根茎)

tradycyjnie zbiera się w lutym i sierpniu, ponieważ wczesną wiosną i późną jesienią ilość substancji czynnych w tych częściach jest największa. Przykłady: Gastrodia elata (天麻), Atractylodes lancea (苍术), Pueraria lobata (葛根), Platycodon grandiflorus (桔梗), Rheum palmatum (大黄), Polygonatum odoratum (玉竹). Niektóre, jak Pinellia ternata (半夏) czy Corydalis yanhusuo (延胡索), zbiera się latem.

Kora i korzenie drzew (树皮与根皮)

zbiera się zwykle wiosną lub latem, gdy krążenie soków jest największe, co ułatwia oddzielenie kory i zwiększa skuteczność farmakologiczną. Przykłady: Phellodendron amurense (黄柏), Magnolia officinalis (厚朴), Eucommia ulmoides (杜仲). Niektóre, jak Paeonia suffruticosa (牡丹皮), Lycium chinense (地骨皮), Melia azedarach (苦楝根皮), zbiera się jesienią. W przypadku drzew o długim cyklu życia należy unikać metod powodujących trwałe uszkodzenia, takich jak całkowite ścięcie lub pierścieniowe zdejmowanie kory, aby chronić źródła surowców.

3. Obróbka farmaceutyczna leków chińskich
炮制

炮制 (pàozhì) to niezbędny proces przetwarzania surowców farmaceutycznych przed ich klinicznym zastosowaniem lub przygotowaniem różnych postaci leków (剂型, jìxíng). Obejmuje on zarówno podstawowe oczyszczanie i przygotowanie surowców (修治, xiūzhì), jak i szczególne metody przetwarzania określane mianem „pao zhi” (炮炙).

Ponieważ większość leków chińskich to surowce naturalne (生药, shēngyào), wiele z nich wymaga odpowiedniego przetworzenia, aby były bardziej zgodne z potrzebami terapeutycznymi i mogły w pełni ujawnić swoje właściwości farmakologiczne.

Prawidłowość procesu pao zhi ma bezpośredni wpływ na skuteczność leku, a w przypadku substancji toksycznych (有毒药) lub o silnym działaniu (烈性药), właściwe przetwarzanie jest kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa stosowania.

3.1 Cele obróbki (炮制的目的)

Cele procesu pao zhi można ująć w kilku głównych punktach:

(1) Eliminacja lub zmniejszenie toksyczności, siły działania lub działań niepożądanych

Przykłady: Aconitum carmichaeli (川乌, chuānwū) i Aconitum kusnezoffii (草乌, cǎowū) w postaci surowej są silnie toksyczne – przed zastosowaniem doustnym muszą zostać odpowiednio przetworzone. Croton tiglium (巴豆, bādòu) i Euphorbia lathyris (续随子, xùsuízǐ) mają silne działanie przeczyszczające – usuwa się z nich olej i stosuje tzw. „surowiec w proszku” (霜, shuāng). Dichroa febrifuga (常山, chángshān) smażona z winem traci część właściwości wymiotnych.

(2) Zmiana właściwości farmakologicznych w celu lepszego dopasowania do potrzeb klinicznych

Rehmannia glutinosa (地黄, dìhuáng) w postaci surowej chłodzi krew (凉血), natomiast po przetworzeniu (熟地黄) staje się lekko ciepła i wzmacnia funkcję krwi (补血). Zingiber officinale (生姜, shēngjiāng) po pieczeniu traci część właściwości rozpraszających (发散) i wzmacnia działanie ogrzewające środkowy ogrzewacz (温中). Polygonum multiflorum (何首乌, héshǒuwū) w stanie surowym działa przeczyszczająco, natomiast po obróbce (制熟) staje się tonikiem wątroby i nerek (补肝肾).

(3) Ułatwienie przygotowania leków i przechowywania

Przykłady: krojenie na plasterki (饮片, yǐnpiàn), mielenie minerałów lub substancji pochodzenia zwierzęcego (np. muszle, pancerze), aby zwiększyć rozpuszczalność składników czynnych i umożliwić przygotowanie różnych postaci leków. Niektóre substancje muszą być suszone (烘焙, hōngbèi) lub prażone, aby zapobiec psuciu się i pleśnieniu.

(4) Usunięcie zanieczyszczeń i części nieleczniczych

Zapewnia to czystość surowca, precyzyjne dawkowanie i łatwiejsze przyjmowanie. Przykłady: mycie korzeni z piasku i ziemi, usuwanie włosków z liści Eriobotrya japonica (枇杷叶), usuwanie serca z Polygala tenuifolia (远志), odcinanie głowy i nóg z osłonek cykad (Cicada slough, 蝉蜕), płukanie Sargassum (海藻) czy Cistanche deserticola (肉苁蓉), aby pozbawić je zapachu i smaku morskiego.

3.2 Metody obróbki (炮制的方法)

Techniki pao zhi rozwijały się przez wieki, czerpiąc z doświadczeń dawnych mistrzów i współczesnej praktyki farmaceutycznej. Współcześnie można je podzielić na pięć głównych kategorii.

3.2.1 Obróbka wstępna (修制)

(1) Oczyszczanie (纯净处理)

usuwanie zanieczyszczeń, kurzu i części niejadalnych metodami takimi jak przesiewanie, czyszczenie, szczotkowanie. Np. usuwanie gałęzi z Albizia julibrissin (合欢花), włosków z liści Eriobotrya japonica (枇杷叶), grubej kory z Magnolia officinalis (厚朴) czy Cinnamomum cassia (肉桂).

(2) Rozdrabnianie (粉碎处理)

rozbijanie (捣), miażdżenie (碾), piłowanie (镑), struganie (锉), aby ułatwić gotowanie lub połykanie. Np. Ostrea gigas (牡蛎) i Fossilia ossis mastodi (龙骨) są kruszone dla łatwiejszego gotowania; Fritillaria cirrhosa (川贝母) mielona na proszek; Rhinoceros horn (犀角) i Saiga tatarica horn (羚羊角) ścierane w cienkie płatki.

(3) Krojenie (切制处理)

dzielenie na plasterki lub kawałki o różnych grubościach w zależności od surowca i celu leczniczego. Np. cienkie plastry: Gastrodia elata (天麻), Areca catechu (槟榔); grubsze: Alisma orientale (泽泻), Atractylodes macrocephala (白术); ukośne: Astragalus membranaceus (黄芪), Millettia reticulata (鸡血藤); okrągłe: Paeonia lactiflora (白芍), Glycyrrhiza uralensis (甘草); w krążki: Cinnamomum cassia (肉桂), Magnolia officinalis (厚朴); w paski: Morus alba cortex (桑白皮); w segmenty: Ephedra sinica (麻黄); w kostki: Poria cocos (茯苓), Pueraria lobata (葛根).

3.2.2 Obróbka wodna (水制)

Obróbka wodna (水制法) polega na użyciu wody lub innych cieczy pomocniczych w celu oczyszczenia, zmiękczenia i modyfikacji właściwości farmakologicznych surowca. Najczęstsze metody to 润 (rùn), 漂 (piǎo) i 水飞 (shuǐfēi).

(1) Nawilżanie / Zmiękczanie (润)

Wykorzystuje się wodę lub inne płyny (np. wino, sok z imbiru) do zmiękczenia surowca bez utraty składników czynnych, co ułatwia dalsze krojenie. Przykłady: zwilżanie Schizonepeta tenuifolia (荆芥), moczenie Areca catechu (槟榔), mycie winem Angelica sinensis (当归), sokiem z imbiru Magnolia officinalis (厚朴), zmiękczanie Gastrodia elata (天麻) przez przykrycie (伏润), Rheum palmatum (大黄) przez przykrycie wilgotną tkaniną (盖润).

(2) Płukanie / Wypłukiwanie (漂)

Długotrwałe moczenie w bieżącej wodzie dla usunięcia zapachu rybiego, soli lub toksyn. Np. płukanie Laminaria japonica (昆布), Sargassum (海藻), Aconitum carmichaeli (盐附子) w celu usunięcia soli; Placenta hominis (紫河车) dla usunięcia zapachu.

(3) „Lataniem wodnym” (水飞)

Technika uzyskiwania bardzo drobnych proszków z nierozpuszczalnych w wodzie substancji poprzez mielenie w wodzie i oddzielanie zawiesiny. Stosowana do minerałów i muszli: Cinnabaris (朱砂), Calamina (炉甘石), Realgar (雄黄).

3.2.3 Obróbka cieplna (火制)

(1) Prażenie (炒)

Stosuje się różne stopnie prażenia: lekkie (炒黄), średnie (炒焦), silne do zwęglenia (炒炭). Prażenie ułatwia rozdrabnianie, łagodzi działanie i poprawia przyswajalność substancji czynnych. Prażenie z dodatkami (np. otręby, glina, ryż) zmniejsza drażniące działanie i zwiększa skuteczność: Atractylodes macrocephala (土炒白术), Aurantii fructus (麸炒枳壳), Mylabris (米炒斑蝥). Prażenie z piaskiem lub talkiem (砂炒) zapewnia równomierne ogrzanie: Manis pentadactyla (穿山甲), Asini corii colla (阿胶).

(2) Smażenie z dodatkami płynnymi (炙)

Stosuje się miód, wino, ocet, sok z imbiru, solankę lub mocz dziecka (童便). Np. Astragalus membranaceus (蜜炙黄芪) i Glycyrrhiza uralensis (蜜炙甘草) – wzmacniają działanie tonizujące Qi; Mukdenia rossii (蜜炙百部), Tussilago farfara (蜜炙款冬花) – nasilają działanie przeciwkaszlowe; Ligusticum chuanxiong smażone w winie – wzmacnia działanie pobudzające krążenie krwi; Cyperus rotundus smażony w occie – łagodzi bóle wątroby; Eucommia ulmoides smażona z solą – wzmacnia nerki; Dichroa febrifuga smażona w winie – zmniejsza działanie wymiotne.

(3) Kalcynacja (煅)

Bezpośrednie lub pośrednie prażenie w wysokiej temperaturze w celu uzyskania kruchej struktury minerałów i łatwiejszego mielenia. Bezpośrednio: Amethystum (紫石英), Haliotis shell (海蛤壳); Pośrednio: kalcynacja w zamkniętym naczyniu – Charcoal of human hair (血余炭), Areca sheath charcoal (陈棕炭).

(4) Pieczenie w popiele (煨)

Lek owija się w wilgotną mąkę lub papier i piecze w gorącym popiele aż do zwęglenia otoczki. Zmniejsza to toksyczność i ostrość działania, np. Zingiber officinale (煨生姜), Euphorbia kansui (煨甘遂), Myristica fragrans (煨肉豆蔻).

3.2.4 Obróbka wodno-termiczna (水火共制)

(1) Gotowanie (煮)

Gotowanie w wodzie lub płynach pomocniczych, np. Daphne genkwa (芫花) gotowana w occie traci toksyczność; Scutellaria baicalensis (黄芩) gotowana w winie zyskuje silniejsze działanie przeciwzapalne w płucach.

(2) Gotowanie na parze (蒸)

Stosowanie pary wodnej lub kąpieli wodnej; np. Rheum palmatum (酒蒸大黄) – łagodniejsze działanie przeczyszczające; Polygonum multiflorum po wielokrotnym parzeniu i suszeniu traci działanie przeczyszczające, a wzmacnia funkcję wątroby i nerek.

(3) Hartowanie (淬)

Wrzucone do zimnej cieczy (np. wody, octu) po rozgrzaniu do czerwoności; ułatwia mielenie i wprowadza substancje pomocnicze do struktury. Np. Pyritum (自然铜) hartowany w occie, Testudo shell (鳖甲) hartowany w occie, Calamina (炉甘石) hartowana w wyciągu z Coptis chinensis (黄连).

(4) Krótkie zanurzenie w gorącej wodzie (潬)

Stosowane do usuwania łupin lub wstępnego suszenia soczystych surowców. Np. Prunus armeniaca (杏仁), Prunus persica (桃仁) – usunięcie łupiny; Portulaca oleracea (马齿苋), Asparagus cochinchinensis (天门冬) – ułatwienie suszenia.

3.2.5 Inne metody (其他制法)

Obejmują kiełkowanie (发芽), fermentację (发酵), przygotowanie proszku (制霜) i specjalne metody przetwarzania (法制). Celem jest zmiana właściwości surowca, zwiększenie skuteczności, zmniejszenie toksyczności lub uzyskanie większej czystości. Przykłady: kiełkowanie ryżu i pszenicy, fermentacja dla uzyskania Shenqu (神曲) i Dandouchi (淡豆豉), odolejanie nasion Croton tiglium (巴豆取霜), przetwarzanie arbuza w proszek (西瓜霜), specjalna obróbka Pinellia ternata (法制半夏).

4. Właściwości farmakologiczne leków chińskich
中药的性能

Podstawowe działanie leków w terapii chorób polega na usuwaniu czynników patogennych (病邪), eliminowaniu przyczyn choroby oraz przywracaniu równowagi funkcji narządów wewnętrznych (脏腑) i harmonii pomiędzy yin i yang (阴阳). Celem jest skorygowanie stanów nadmiaru lub niedoboru, tak aby organizm mógł powrócić do stanu równowagi. Leki chińskie wykazują określone właściwości i działania, które dawni lekarze nazywali „tendencją leku” (药物的偏性), czyli zdolnością substancji do korygowania zaburzeń yin-yang poprzez swoją naturę. Ogół tych właściwości — tj. natura (性), smak (味), tropizm kanałowy (归经), kierunek działania (升降沉浮), a także toksyczność lub jej brak (有毒 / 无毒) — określa się mianem właściwości farmakologicznych (性能).

Poznanie i klasyfikacja właściwości leków jest rezultatem wielowiekowych obserwacji i doświadczeń klinicznych, ugruntowanych w klasycznej teorii medycyny chińskiej, opartej na doktrynie yin-yang, systemie narządów zang-fu (脏腑), sieci meridianów (经络) oraz zasadach terapeutycznych (治疗法则). Właściwości leków stanowią integralną część teoretycznego systemu medycyny chińskiej.

4.1 Cztery natury (四气) i pięć smaków (五味)

Każdy lek posiada określoną naturę (性) i smak (味). Natura i smak są podstawowymi aspektami jego działania klinicznego. Natura leku określa jego ogólny wpływ na stan organizmu — czy działa rozgrzewająco (温, 热) lub ochładzająco (寒, 凉) — a smak wskazuje na jego specyficzne właściwości terapeutyczne.

Cztery natury (四气)

obejmują: zimną (寒), chłodną (凉), ciepłą (温) i gorącą (热). Dodatkowo stosuje się określenia takie jak bardzo gorąca (大热), bardzo zimna (大寒), lekko ciepła (微温) czy lekko chłodna (微寒), aby oddać stopień intensywności działania. Natura leku określana jest na podstawie jego efektów w leczeniu chorób „zimna” i „gorąca”.

Natomiast leki o naturze ciepłej lub gorącej (温性 / 热性) stosuje się przy stanach zimna (寒证), np. Aconitum carmichaelii (附子, fùzǐ) czy Zingiber officinale (干姜, gānjiāng), które rozgrzewają środkowy ogrzewacz (温中散寒) i przywracają krążenie energii qi (气).

Zgodnie z klasyczną zasadą: „leczyć zimno gorącym, a gorąco zimnym” (疗寒以热药，疗热以寒药) – Suwen (素问) podkreśla: „zimno ogrzewaj, gorąco chłódź” (寒者热之，热者寒之).

Istnieją też leki o naturze neutralnej (平性药), których działanie jest łagodne, nie wykazują wyraźnych właściwości ochładzających ani rozgrzewających.

Pięć smaków (五味)

obejmuje: ostry (辛), słodki (甘), kwaśny (酸), gorzki (苦) i słony (咸). Czasem wyróżnia się także smak cierpki (涩) i mdły (淡), ale pięć podstawowych stanowi zasadniczy podział.

Każdy smak ma określone działanie terapeutyczne:

Ostry (辛) – rozprasza zewnętrzne patogeny (发散), pobudza krążenie qi i krwi (行气、行血). Przykład: Ephedra sinica (麻黄) i Mentha haplocalyx (薄荷).

Słodki (甘) – tonizuje (补益), harmonizuje środkowy ogrzewacz (和中), łagodzi skurcze i ból (缓急). Typowe przykłady to Panax ginseng (人参), Glycyrrhiza uralensis (甘草), Rehmannia glutinosa preparata (熟地黄).

Kwaśny (酸) – ściąga i stabilizuje (收敛固涩), np. Schisandra chinensis (五味子) zatrzymuje pot i wzmacnia esencję.

Cierpki (涩) – działa podobnie do kwaśnego, stosowany przy biegunkach i potliwości, np. Ostrea gigas (牡蛎) czy Hematite (龙骨).

Gorzki (苦) – ma działanie przeczyszczające (泄), wysuszające wilgoć (燥湿) i oczyszczające gorąco (清热). Rheum palmatum (大黄) działa przeczyszczająco, Coptis chinensis (黄连) usuwa gorąco i wilgoć, Gardenia jasminoides (栀子) oczyszcza ogień serca (清心火).

Słony (咸) – zmiękcza stwardnienia i rozprasza zrosty (软坚散结), np. Natrii sulfas (芒硝).

Mdły (淡) – działa moczopędnie i usuwa wilgoć (渗湿利尿), np. Polyporus umbellatus (猪苓), Poria cocos (茯苓).

Smak i natura wspólnie określają profil działania. Na przykład: lek o naturze zimnej i smaku gorzkim (苦寒) działa silnie przeciwgorączkowo i osuszająco, natomiast lek o naturze ciepłej i smaku słodkim (甘温) działa tonizująco i rozgrzewająco.

4.2 Kierunek działania: unoszenie, opadanie, unoszenie powierzchniowe i zanurzanie (升降浮沉)

Różne choroby wykazują tendencje patogenetyczne (病机) w określonym kierunku — np. w górę (上, jak w wymiotach, kaszlu), w dół (下, jak w biegunce, wypadaniu narządów), na zewnątrz (外, jak w poceniu się), lub do wewnątrz (内, jak w chorobach wewnętrznych). Leki, które korygują te kierunki, wykazują odpowiednio działanie wznoszące (升), opadające (降), unoszące (浮) lub pogrążające (沉).

Leki o działaniu wznoszącym lub unoszącym (升浮) zwykle rozpraszają zewnętrzne patogeny (发表), podnoszą yang (升阳), otwierają zmysły (开窍), pobudzają wymioty (涌吐). Są to zazwyczaj substancje o smaku ostrym lub słodkim, o naturze ciepłej lub gorącej.

Leki o działaniu opadającym lub pogrążającym (降沉) oczyszczają gorąco (清热), przeczyszczają (泻下), uspokajają ducha (安神), obniżają yang (潜阳), usuwają flegmę (化痰), ułatwiają diurezę (利尿). Mają zazwyczaj smak kwaśny, gorzki, słony lub cierpki, i naturę zimną lub chłodną.

Kierunek działania może ulec zmianie w wyniku obróbki farmakognostycznej (炮制). Na przykład:

smażenie w winie (酒炒) – zwiększa wznoszenie (升);
smażenie w soku z imbiru (姜汁炒) – wzmacnia rozpraszanie (散);
smażenie w occie (醋炒) – kieruje działanie do wątroby, zwiększa działanie ściągające (收敛);
smażenie w solance (盐水炒) – kieruje działanie w dół, do nerek (下行).

W formułach złożonych (复方), kierunek działania poszczególnych składników może się wzajemnie równoważyć. Dzięki temu możliwe jest świadome kontrolowanie kierunku działania preparatu.

4.3 Tropizm kanałowy (归经)

Tropizm kanałowy (归经) oznacza selektywne działanie leku na określone narządy zang-fu i odpowiadające im kanały energetyczne (经络). Leki o podobnej naturze mogą działać na różne układy: np. różne leki o naturze chłodnej (寒性药) mogą oczyszczać gorąco w płucach (清肺热) lub wątrobie (清肝热). Z kolei toniki mogą odżywiać różne narządy – płuca, śledzionę lub nerki.

Zasada tropizmu opiera się na teorii kanałów i narządów (脏腑经络理论). Meridiany łączą wnętrze z powierzchnią, dlatego choroba narządu może objawiać się na powierzchni, a zmiany powierzchniowe mogą wpływać na narządy wewnętrzne.

Na przykład:

choroby płuc (肺经) objawiają się kaszlem i dusznością – leki działające na płuca to Platycodon grandiflorum (桔梗) i Prunus armeniaca (杏仁);
choroby wątroby (肝经) objawiają się bólem w boku, drgawkami – leki jak Buthus martensii (全蝎);
choroby serca (心经) objawiają się bezsennością, kołataniem serca – lek Cinnabar (朱砂) działa na kanał serca.

W praktyce klinicznej jednak nie wystarczy znać tylko tropizm leku. Każdy narząd może wykazywać różne wzorce patologiczne: zimno (寒), gorąco (热), niedobór (虚) lub nadmiar (实).

Dlatego nawet w obrębie jednego kanału leki różnią się kierunkiem działania — np. w chorobach płuc:

Scutellaria baicalensis (黄芩) – chłodzi gorąco płuc (清肺热),
Zingiber officinale (干姜) – ogrzewa zimno płuc (温肺寒),
Lilium brownii (百合) – odżywia yin płuc (补肺阴),
Lepidium apetalum (葶苈子) – usuwa nadmiar płuc (泻肺实).

Zatem skuteczność zależy od połączenia wszystkich właściwości: natury, smaku, kierunku i tropizmu.

Ponadto, ze względu na wzajemne relacje między narządami (相生相克), leki mogą działać pośrednio — np. w chorobie płuc z niedoborem śledziony należy tonizować śledzionę, aby pośrednio wzmocnić płuca; przy nadaktywności yang wątroby z niedoborem yin nerek – należy odżywiać nerki, by kontrolować yang wątroby.

4.4 Toksyczność i nietoksyczność (有毒与无毒)

W klasycznych tekstach farmakopei (本草) obok natury i smaku podawano często określenie „toksyczny” (有毒) lub „nietoksyczny” (无毒).

W dawnych czasach termin „trucizna” (毒) miał szerokie znaczenie — oznaczał po prostu „siłę działania leku”. Suwen mówi:

„Leki silnie trujące – usuwają 6 części choroby z 10; umiarkowanie trujące – 7 z 10; słabo trujące – 8 z 10; nietoksyczne – 9 z 10.”

W Shennong Bencao Jing (神农本草经) podzielono leki na trzy klasy:

górną (上品) – leki nietoksyczne, tonizujące, nadające się do długotrwałego stosowania,
środkową (中品) – o umiarkowanym działaniu,
dolną (下品) – o silnym działaniu, często toksyczne, stosowane do usuwania chorób (攻病愈疾).

W późniejszych czasach pojęcie „toksyczności” zaczęto rozumieć wężej — jako zdolność do wywołania działań niepożądanych lub zatrucia.

Znajomość toksyczności i dawki jest kluczowa dla bezpieczeństwa terapii. Czasem jednak, zgodnie z zasadą „leczyć trucizną truciznę” (以毒攻毒), stosuje się toksyczne substancje, aby usunąć toksyny, pasożyty lub nowotwory.

Odpowiednie przygotowanie (炮制), dawkowanie i łączenie z innymi lekami (配伍) może zmniejszyć toksyczność lub całkowicie ją wyeliminować, zapewniając skuteczność i bezpieczeństwo leczenia.

5. Zastosowanie leków ziołowych
中药的应用

Zastosowanie leków w medycynie chińskiej obejmuje głównie takie aspekty jak: zasady łączenia ziół (配伍药忌), przeciwwskazania do stosowania leków (用药禁忌), dawkowanie (剂量) oraz sposób podawania (服法).

Znajomość tych zasad i umiejętne ich stosowanie – zgodnie z charakterem choroby, właściwościami farmakologicznymi leku (药性) oraz wymaganiami terapeutycznymi – ma kluczowe znaczenie dla pełnego wykorzystania skuteczności farmakologicznej oraz zapewnienia bezpieczeństwa terapii.

5.1. Łączenie leków (配伍)

Dawni lekarze chińscy ujęli zasady stosowania pojedynczych ziół oraz ich wzajemnych interakcji w system zwany „Siedmioma relacjami leków” (七情, qī qíng).

Pierwszym z tych pojęć jest „samodzielne działanie” (单行, dānxíng), czyli stosowanie jednego składnika leczniczego.

5.1.1 Samodzielne działanie (单行)

Oznacza użycie pojedynczego leku do leczenia konkretnej, prostej choroby.

Jeżeli przebieg choroby jest nieskomplikowany, właściwie dobrane jedno zioło może zapewnić skuteczność terapeutyczną.

Przykładowo: Huangqin (Scutellaria baicalensis) stosowana samodzielnie w postaci proszku Qingjin San (清金散) leczy łagodne przypadki gorączki płucnej z krwiopluciem; współcześnie Herba Agrimoniae (鹤草芽) stosowana jest pojedynczo do zwalczania tasiemców.

Takie postępowanie spełnia zasady prostoty, skuteczności i ekonomiczności terapii.

Jeśli jednak choroba jest bardziej złożona, pojedynczy lek nie wystarczy do uzyskania kompleksowego efektu – wówczas konieczne jest łączenie dwóch lub więcej ziół.

Wzajemne oddziaływanie leków może:

zwiększać lub osłabiać działanie terapeutyczne,
neutralizować toksyczność,
albo wręcz ją wzajemnie potęgować.

Dlatego odpowiedni dobór i proporcje są niezwykle istotne.

Poza „samodzielnym działaniem”, pozostałe sześć rodzajów relacji w systemie „siedmiu emocji” (七情) dotyczy właśnie wzajemnych interakcji leków, omówionych niżej.

5.1.2 Wzajemne wspieranie się (相须)

Dotyczy ziół o podobnych właściwościach i kierunku działania, które po połączeniu wzmacniają swój efekt terapeutyczny.

Przykłady:

Shi Gao (石膏, gipsum fibrosum) i Zhi Mu (知母, Anemarrhena asphodeloides) razem silniej oczyszczają gorąco i eliminują ogień (清热泻火);
Da Huang (大黄, Rheum palmatum) i Mang Xiao (芒硝, Natrii sulfas) wspólnie wzmacniają działanie przeczyszczające i eliminujące gorąco z jelit (攻下泻热).

5.1.3 Wzajemne wspomaganie (相使)

W tym przypadku dwa zioła mają częściowo podobne działanie, ale jedno jest lekiem głównym (君药, jūn yào), a drugie pomocniczym (臣药, chén yào), które wzmacnia efekt głównego.

Przykłady:

Huangqi (黄芪, Astragalus membranaceus) wzmacnia Qi i działa moczopędnie; w połączeniu z Fuling (茯苓, Poria cocos), który tonizuje śledzionę i usuwa wilgoć, działanie wzmacniające Qi i usuwające obrzęki staje się silniejsze;
Huangqin (黄芩) (chłodzi i usuwa ogień) w połączeniu z Da Huang (大黄) (działa przeczyszczająco i przeciwzapalnie) potęguje efekt oczyszczania gorąca i detoksykacji.

5.1.4 Zależność obronna / lek, którego „boi się” inny (相畏)

Oznacza, że toksyczne lub drażniące działanie jednego leku może zostać złagodzone lub zniesione przez inny.
Przykładowo: toksyczność Sheng Banxia (生半夏, Pinellia ternata) oraz Sheng Nanxing (生南星, Arisaema consanguineum) może być neutralizowana przez Sheng Jiang (生姜, świeży imbir).

Dlatego mówi się, że Banxia i Nanxing boją się Sheng Jiang (半夏、生南星畏生姜).

5.1.5 Wzajemne znoszenie toksyczności (相杀)

Odwrotna relacja do „xiang wei”.

Oznacza, że jeden lek neutralizuje toksyczność drugiego.

Na przykład: Sheng Jiang (świeży imbir) osłabia lub eliminuje toksyczność Sheng Banxia i Sheng Nanxing, dlatego mówi się, że Sheng Jiang zabija toksyczność Banxia i Nanxing (生姜杀半夏、南星之毒).

W rzeczywistości pojęcia „xiang wei” i „xiang sha” opisują ten sam mechanizm – są tylko dwiema stronami tej samej relacji.

5.1.6 Wzajemna niezgodność (相恶)

Dotyczy przypadków, gdy dwa leki użyte razem osłabiają nawzajem swoje działanie lub tracą skuteczność.

Przykład: Ren Shen (人参, Panax ginseng) nie powinien być łączony z Lai Fu Zi (莱菔子, nasiona rzodkwi), ponieważ te drugie osłabiają działanie tonizujące Qi żeń-szenia.

5.1.7 相反 (Wzajemna przeciwność)

Odnosi się do sytuacji, w której dwa leki połączone razem powodują reakcje toksyczne lub ciężkie działania niepożądane.

Przykłady klasyczne zawarte są w doktrynach „Osiemnaście przeciwwskazań” (十八反) i „Dziewiętnaście antagonizmów” (十九畏) – omówione szerzej w sekcji o przeciwwskazaniach (5.2).

Podsumowując, wzajemne interakcje leków można ująć w czterech grupach:

Synergizm (协同作用) – wzajemne wzmocnienie efektu terapeutycznego, korzystne klinicznie;
Antagonizm (拮抗作用) – wzajemne osłabianie efektu;
Neutralizacja toksyczności (解毒作用) – redukcja lub eliminacja działań niepożądanych;
Toksyczna interakcja (配伍禁忌) – powstawanie działań ubocznych lub toksycznych w wyniku niewłaściwego połączenia.

W praktyce klinicznej te zasady stanowią podstawę kompozycji receptur (方剂).

Receptura to zharmonizowane połączenie wielu leków w określonych proporcjach i formie, tworzące całość terapeutyczną – jest to najwyższa forma zastosowania zasady 配伍 (peiwu) w medycynie chińskiej.

5.2. Przeciwwskazania do stosowania leków (用药禁忌)

Przeciwwskazania do stosowania ziół można podzielić na kilka głównych kategorii.

5.2.1. Przeciwwskazania w łączeniu leków (配伍禁忌)

Jak wspomniano wcześniej, niektórych ziół nie należy łączyć w jednej recepturze.

W klasycznym dziele „Shennong Bencao Jing” (神农本草经) takie relacje określano jako „xiang e” (相恶) lub „xiang fan” (相反).

Według późniejszego opracowania „Shu Bencao” (蜀本草), spośród ziół wymienionych w „Bencao Jing” aż 60 par wykazuje relację „xiang e”, a 18 – „xiang fan”.

W późniejszych wiekach, zwłaszcza w epoce Jin-Yuan, zestawiono je w formie mnemotechnicznej jako „Dziewiętnaście antagonizmów” (十九畏) i „Osiemnaście przeciwwskazań” (十八反):

(1) Dziewiętnaście antagonizmów (十九畏):

Siarka (硫黄) – unika Glauberowej soli (朴硝); Rtęć (水银) – unika arszeniku (砒霜); Wolf’s bane (狼毒) – unika minerału Lithargyrum (密陀僧); Krotonowiec (巴豆) – unika nasion Convolvulus (牵牛); Goździk (丁香) – unika Curcuma (郁金); Aconitum (川乌, 草乌) – unika rogu nosorożca (犀角); Sól Glaubera (牙硝) – unika Scirpus (三棱); Cynamon (官桂) – unika glinki kaolinowej (石脂); Żeń-szeń (人参) – unika Wulingzhi (五灵脂).

十九畏歌訣

硫黄原是火中精，朴硝一见便相争
水银莫与砒霜见，狼毒最怕密陀僧
巴豆性烈最为上，偏与牵牛不顺情
丁香莫与郁金见，牙硝难合京三棱
川乌草乌不顺犀，人参最怕五灵脂
官桂善能调冷气，若逢石脂便相欺
大凡修合看顺逆，炮爁炙煿莫相依

(2) Osiemnaście przeciwwskazań (十八反):

Glycyrrhiza (甘草) – przeciw: Kansui (甘遂), Euphorbia (大戟), Sargassum (海藻), Daphne genkwa (芫花); Aconitum (乌头) – przeciw: Fritillaria (贝母), Trichosanthes (瓜蒌), Pinellia (半夏), Bletilla (白芨), Cynanchum (白蔹); Veratrum (藜芦) – przeciw: Ginseng (人参), Adenophora (沙参), Salvia (丹参), Scrophularia (玄参), Asarum (细辛), Paeonia (芍药).

十八反歌訣

本草明言十八反，半蒌贝蔹及攻乌
藻戟遂芫俱战草，诸参辛芍叛藜芦

Niektóre z tych par w praktyce nie zawsze wywołują toksyczne reakcje – w klasycznych recepturach spotyka się je razem, np.:

Ganying Wan zawiera Ba Dou i Qian Niu Zi;
Gansui Banxia Tang łączy Gancao i Gansui;
Haizao Yuhu Tang łączy Gancao i Haizao;
Shixiang Fan Hun Dan zawiera Dingxiang i Yujin;
Da Huo Luo Dan łączy Wutou i Xijiao.

Współczesne badania eksperymentalne potwierdzają, że toksyczność niektórych połączeń zależy od proporcji – np. Gancao i Gansui są toksyczne, gdy występują w równych ilościach, natomiast nadmiar Gancao zmniejsza ryzyko.

Jednak inne pary, np. Xixin i Lilu, mogą powodować zatrucia śmiertelne u zwierząt.

Dlatego do czasu dokładniejszego zbadania mechanizmów interakcji należy zachować ostrożność i unikać niepotwierdzonych połączeń.

5.2.2. Przeciwwskazania dotyczące stosowania leków u kobiet w ciąży (妊娠用药禁忌)

Niektóre zioła posiadają właściwości, które mogą uszkadzać fetus origin (胎元, tai yuan – energię życia płodu), a nawet wywoływać poronienie. Dlatego uznaje się je za leki przeciwwskazane w ciąży.

Zależnie od stopnia ich szkodliwości dla płodu, dzieli się je na dwie grupy:

leki zakazane (禁用, jìn yòng) – całkowicie przeciwwskazane,
leki wymagające ostrożności (慎用, shèn yòng) – dopuszczalne wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach klinicznych, pod ścisłą kontrolą.

(1) Leki zakazane w ciąży (禁用药物)

Do tej grupy należą substancje o silnym działaniu toksycznym lub gwałtownym wpływie na organizm, które mogą wywołać skurcze macicy, uszkodzić łożysko lub spowodować poronienie.

Zalicza się do nich między innymi:

Ba Dou (巴豆, Croton tiglium), Qian Niu (牵牛, Semen Pharbitidis), Da Ji (大戟, Euphorbia pekinensis), Ban Mao (斑蝥, Mylabris), Shang Lu (商陆, Phytolacca acinosa), She Xiang (麝香, Moschus), San Leng (三棱, Rhizoma Sparganii), E Zhu (莪术, Rhizoma Curcumae), Shui Zhi (水蛭, Hirudo), Meng Chong (虻虫, Tabanus).

Są to zioła o działaniu przeczyszczającym, silnie rozpraszającym zastoje lub toksyczne, dlatego ich stosowanie w ciąży jest bezwzględnie zabronione.

妊娠禁忌歌诀

蚖斑水蛭及虻虫，乌头附子配天雄，

野葛水银并巴豆，牛膝薏苡与蜈蚣，

三棱芫花代赭麝，大戟蝉蜕黄雌雄，

牙硝芒硝牡丹桂，槐花牵牛皂角同，

半夏南星與通草，瞿麥干姜桃仁通，

硇砂干漆蟹爪甲，地胆茅根与蟄蟲。

(2) Leki wymagające ostrożności (慎用药物)

Do tej grupy należą środki o działaniu:

pobudzającym krążenie krwi i usuwającym zastój (通经去瘀),
rozpraszającym stagnację Qi (行气破滞),
ostrym i gorącym (辛热).

Należą do nich m.in.:

Tao Ren (桃仁, Semen Persicae), Hong Hua (红花, Carthamus tinctorius), Da Huang (大黄, Radix et Rhizoma Rhei), Zhi Shi (枳实, Fructus Aurantii Immaturus), Fu Zi (附子, Aconitum carmichaeli), Gan Jiang (干姜, Rhizoma Zingiberis), Rou Gui (肉桂, Cortex Cinnamomi).

Leki te mogą być stosowane ostrożnie, jedynie w przypadkach, gdy choroba kobiety ciężarnej tego bezwzględnie wymaga – np. przy silnym zastoju krwi, zatrzymaniu łożyska lub ciężkiej zimnej stagnacji (han zhi, 寒滞).

(3) Zasady stosowania (使用原则)

Leki z grupy zakazanych (禁用) są bezwzględnie przeciwwskazane i nie wolno ich używać w żadnej formie.
Leki z grupy ostrożnych (慎用) można stosować tylko po dokładnej analizie stanu klinicznego, w minimalnych dawkach i pod kontrolą specjalisty TCM.
W przypadku braku pilnej potrzeby terapeutycznej należy unikać ich stosowania, aby zapobiec powikłaniom i zagrożeniu ciąży.

Ta zasada odpowiada klasycznej maksymie medycyny chińskiej:

„W leczeniu kobiety ciężarnej pierwszą troską jest ochrona płodu” (治孕以保胎为先).

5.2.3. Przeciwwskazania dietetyczne podczas kuracji (服药饮食禁忌)

Podczas przyjmowania leków ziołowych istnieją pewne zasady żywieniowe (忌口, jì kǒu), których przestrzeganie zwiększa skuteczność terapii i zmniejsza ryzyko działań ubocznych.

Najczęściej wymieniane zasady to:

Unikać tłustych i trudnych do strawienia potraw (肥腻之品) – mogą one hamować wchłanianie leków.
Unikać ostrych przypraw i alkoholu (辛辣酒类) – mogą wzmacniać gorąco i prowadzić do uszkodzenia Yin.
Unikać surowych i zimnych produktów (生冷食物) – osłabiają śledzionę i żołądek.
Podczas leczenia chorób gorąca (热证) – unikać baraniny, pieczonego mięsa, alkoholu.
Podczas leczenia chorób z zimna (寒证) – unikać owoców tropikalnych, herbaty zielonej, chłodnych napojów.
W czasie terapii tonizującej (补药) – unikać tłustych potraw, by nie utrudniać wchłaniania składników odżywczych.

W starożytnych tekstach medycznych zapisano:

Changshan przeciwwskazany z cebulą dymką (cong); dihuang i heshouwu przeciwwskazane z cebulą dymką (cong), czosnkiem (suan) i rzodkiewką (luobo); bohe przeciwwskazane z mięsem żółwia (bie rou); fuling przeciwwskazane z octem (cu); bie jia przeciwwskazane z szarłatem (xian cai); oraz miód (mi) w konflikcie z surową cebulą dymką (sheng cong).

Takie zalecenia mają zapobiec znoszeniu się działania leków przez pokarmy o przeciwnych właściwościach.

5.3. Dawka (剂量)

Dawka w medycynie chińskiej nie jest ustalana wyłącznie ilościowo, lecz zależy od:

charakteru leku (药性),
stanu pacjenta (体质),
poważenia choroby (病情轻重),
formy leku (剂型) oraz
celu terapeutycznego.

(1) Klasyczne miary

W dawnych tekstach używano jednostek wagowych jak „liang (两)”, „qian (钱)”, „fen (分)” itp., które odpowiadają dziś orientacyjnie:

1 liang ≈ 30 g
1 qian ≈ 3 g
1 fen ≈ 0,3 g

Współczesne przepisy zalecają stosowanie dawek zgodnych z „Farmakopeą Chińską” (中国药典).

(2) Zasada „dawki elastycznej” (量随证变)

Jeśli choroba jest ostra, a pacjent silny – dawka może być większa; jeśli pacjent jest słaby lub choroba przewlekła – dawka powinna być zmniejszona. Przykład: Shi Gao (石膏) w zespole gorąca Yang Ming można stosować nawet do 60 g, ale w łagodnych stanach lub u osób o słabym żołądku – tylko 15–30 g.

(3) Toksyczne zioła (有毒药)

Należy je stosować ściśle według zaleceń:

Fu Zi (附子): dawka 3–15 g (po odpowiednim przetworzeniu, 炮制);
Ban Xia (半夏): 3–9 g po detoksykacji;
Wu Tou (乌头): maks. 3 g po obróbce.

Przekroczenie dawek może prowadzić do zatrucia lub zaburzeń rytmu serca (arytmia).

5.4. Sposób podawania i przyjmowania (服法)

Sposób przyjmowania ziół chińskich jest równie ważny jak ich dobór i dawkowanie. Tradycyjnie dzieli się na cztery główne aspekty: czas, metoda, kolejność i forma.

(1) Czas przyjmowania (服药时间)

Na pusty żołądek (空腹服) – toniki, leki odżywcze (np. Ren Shen Tang).
Po posiłku (饭后服) – leki drażniące błonę żołądka (np. Fu Zi, Ban Xia).
Przed snem (睡前服) – leki uspokajające i nasenne (np. Suan Zao Ren Tang).
Podzielone na dawki (分次服) – preparaty o krótkim czasie działania, np. zioła przeciwgorączkowe.

(2) Metoda przygotowania (煎服法)

Najczęściej stosuje się odwar (汤剂, decoctum):

zioła gotuje się w wodzie, najpierw mocząc przez 30 minut,
gotuje 20–30 minut,
odcedza i pije ciepły płyn.

Szczególne przypadki:

Aromatyczne zioła (芳香类) – gotować krótko (3–5 minut), np. Bo He (薄荷), Sha Ren (砂仁);
Mineralne i twarde składniki (矿石类) – gotować dłużej (ok. 1 godziny), np. Shi Gao (石膏);
Toksyczne zioła (有毒药) – gotować dłużej, by zmniejszyć toksyczność, np. Fu Zi 30–60 minut przed dodaniem pozostałych składników.

(3) Inne formy leku (其他剂型)

Proszki (散剂) – działają szybko, stosowane w nagłych przypadkach;
Pigułki (丸剂) – łagodne, o długotrwałym działaniu, dobre do przewlekłych chorób;
Nalewki (酒剂) – pobudzają krążenie krwi i Qi;
Zewnętrzne formy (外用) – maści, okłady, inhalacje.

(4) Zasady praktyczne (服药原则)

Utrzymuj regularność przyjmowania – najlepiej o stałej porze.
Nie mieszaj ziół z suplementami lub lekami syntetycznymi bez konsultacji.
Jeśli pojawią się działania niepożądane (np. zawroty głowy, biegunka, nudności), należy przerwać leczenie i skonsultować się ze specjalistą TCM.

Podsumowanie

总结

Zastosowanie leków chińskich (中药应用) jest procesem wymagającym znajomości:

właściwości farmakologicznych (药性),
zasad łączenia ziół (配伍),
przeciwwskazań (禁忌),
dawkowania (剂量),
oraz odpowiedniej metody przyjmowania (服法).