top of page

Teoria patogenezy

Wszystkie czynniki prowadzące do powstania choroby określane są mianem patogenów (病因). Teoria patogenezy w medycynie chińskiej opiera się na holistycznym spojrzeniu, łączącym środowisko naturalne i społeczne, strukturę i funkcję ludzkiego ciała oraz doświadczenie kliniczne, analizując rolę czynników zewnętrznych, emocji oraz konstytucji w procesie chorobotwórczym.

„Źródła chorób sześciu Qi (六氣病源)” stanowią początek teorii patogenezy.
 

W „Zuo Zhuan” wspomniano, że nadmiar sześciu Qi prowadzi do sześciu chorób.

​

W „Nei Jing” podzielono patogeny na yin i yang, przy czym „yang patogeny” to wiatr, deszcz, zimno, gorąco, a „yin patogeny” to dieta, tryb życia, emocje itp.

 

Przedstawiono również podział na „trzy sekcje” oraz „trzy przyczyny”, co stopniowo rozwinęło się w kompletną teorię łączącą czynniki chorobotwórcze i drogi transmisji.

Metody poszukiwania przyczyn choroby w medycynie chińskiej obejmują:

​

  • Analiza objawów w celu identyfikacji patogenu (辨證求因),

  • Wywiad lekarski: pytania o czynniki wywołujące jak zewnętrzne patogeny, emocje, dieta itp. (問診求因).

W niniejszym rozdziale patogeny podzielono na cztery kategorie według źródła i charakteru chorobotwórczego: patogeny zewnętrzne, patogeny wewnętrzne, produkty patologiczne oraz inne przyczyny.

Patogeny zewnętrzne

1. Sześć nadmiarów (六淫)

a) Pojęcie i wspólne cechy

  • Analiza objawów w celu identyfikacji patogenu (辨證求因),

  • Wywiad lekarski: pytania o czynniki wywołujące jak zewnętrzne patogeny, emocje, dieta itp. (問診求因).

Sześć nadmiarów (liuyin) odnosi się do patogenów takich jak:

wiatr (風), zimno (寒), gorąco (暑), wilgoć (濕), suchość (燥) i ogień (火).

 

W normalnych warunkach są to naturalne „sześć Qi (六氣)”, ale gdy są nienaturalne — stają się patogenami. Czy staną się chorobotwórcze, zależy od anomalii klimatycznych i siły „Zheng Qi” (正氣) — energii obronnej organizmu.

Cechy wspólne:

  • Zewnętrzne pochodzenie: zazwyczaj wnikają przez skórę lub nos i usta;

  • Sezonowość: np. wiosenny wiatr, letnie gorąco, wilgoć późnego lata, jesienna suchość, zimowe zimno;

  • Regionalność: np. południowe Chiny — wilgoć i gorąco, północno-zachodnie — suchość;

  • Współistnienie: nadmiary mogą działać pojedynczo lub łącznie, np. reumatyzm wietrzno-zimno-wilgotny (風寒濕痹);

Ponadto nadmiary mogą się przekształcać, np. zimno w gorąco. Obecnie do tej kategorii zalicza się także czynniki biologiczne, fizyczne i chemiczne.

b) Charakterystyka poszczególnych nadmiarów

1.  Wiatr (風邪)

Charakteryzuje się lekkością, unoszeniem, ruchem i zmianą.
„Su Wen” (素問): „Wiatr łatwo się porusza i często zmienia.”
„Ling Zheng Zhi Nan Yi An” (臨證指南醫案): „Tylko wiatr może jednocześnie towarzyszyć pięciu Qi… dlatego nazywany jest przywódcą stu chorób.”

2. Zimno (寒邪)

Yin patogen, rani yang, powoduje stagnację i ból, ma właściwości kurczące.
„Su Wen”: „Ból oznacza przewagę zimnego Qi.”
Zewnętrzne zimno = „Shang Han” (傷寒), wewnętrzne zimno = „Zhong Han” (中寒).

3. Gorąco (暑邪)

Yang patogen, gorący, rozszerzający, uszkadza płyny i Qi, często towarzyszy mu wilgoć.
„Su Wen”: „Gorączka przy osłabieniu Qi to efekt gorąca letniego.”

4. Wilgoć (濕邪)

Yin patogen, ciężki, lepki, blokuje śledzionę, zakłóca przepływ Qi, choroby mają przewlekły przebieg.
„Su Wen”: „Wilgoć atakuje od dołu.”

5.  Suchość (燥邪)

Yang patogen, gorący, rozszerzający, uszkadza płyny i Qi, często towarzyszy mu wilgoć.
„Su Wen”: „Gorączka przy osłabieniu Qi to efekt gorąca letniego.”

6. Ogień / gorąco (火邪)

Yang patogen, wznoszący się, drażniący ducha, zużywa Qi i płyny, wywołuje rany, wrzody.
„Su Wen”: „Szaleństwo, niepokój — to ogień.”
„Ling Shu”: „Nadmiar gorąca powoduje gnicie mięśni – nazywane wrzodem (痈).”

2. Epidemiczne Qi (疠氣)

Qi epidemiczne to patogeny o silnej zakaźności i zdolności chorobotwórczej, powstające w wyniku nagłych zmian klimatu, zanieczyszczenia środowiska itd.

​

​Dawniej nazywano je „zarazą”, „dziwnym Qi”, „złym Qi”.„Wen Yi Lun” (温疫論): „Zaraza… to nie wiatr, zimno, gorąco czy wilgoć, lecz inne dziwne Qi obecne w niebie i ziemi.”

a) Charakterystyka epidemicznych Qi

  • Wysoka zakaźność, łatwa transmisja drogą powietrzną, jedzenia, kontaktu; niezależnie od konstytucji, kontakt może prowadzić do choroby.

  • Nagły początek, ciężki przebieg: często to gorące toksyny.
    „Wen Yi Lun”: „W łagodnych przypadkach — rano zachoruje, wieczorem umrze; ciężkie — śmierć w jednej chwili.”

  • Jedno Qi, jedna choroba — objawy podobne.

b) Czynniki sprzyjające powstawaniu epidemicznych Qi

  • Klimat: susze, mgła, ekstremalne upały;

  • Środowisko: skażona woda, niehigieniczne jedzenie;

  • Brak prewencji: brak kwarantanny;

  • Społeczne: wojny, ubóstwo, słaba higiena publiczna.

Patogeny wewnętrzne (內傷病因)

Patogeny wewnętrzne to czynniki chorobotwórcze wynikające z nieprawidłowych emocji, diety oraz pracy i odpoczynku.
 

Główne kategorie to: urazy emocjonalne (七情內傷), niewłaściwa dieta (飲食失宜), brak umiaru w pracy i wypoczynku (勞逸失度).

1. Siedem emocji (七情內傷)

a) Podstawowe pojęcia

Siedem emocji — radość (喜), gniew (怒), zmartwienie (憂), myślenie (思), smutek (悲), strach (恐), przerażenie (驚) — to reakcje psychiczne organizmu na zmiany środowiskowe. W normie nie są patogenne, ale ich intensywność i długotrwałość przekraczająca zdolności adaptacyjne organizmu może prowadzić do choroby — określanej jako „uraz emocjonalny” (七情內傷).

​

​Emocje opierają się na esencji i Qi pięciu narządów. Ich stan bezpośrednio wpływa na emocje.

„Su Wen – Odpowiedniki Yin i Yang”: „Człowiek ma pięć narządów, które rodzą pięć Qi — radość, gniew, smutek, zmartwienie i strach.

”„Ling Shu – Duch podstawowy”: „Niedobór Qi wątroby powoduje strach, nadmiar — gniew. Niedobór serca — smutek, nadmiar — śmiech.”

„Su Wen – Regulacja menstruacji”: „Nadmiar krwi — gniew; niedobór — strach.”

b) Cechy chorobotwórcze

1. Bezpośrednie uszkodzenie narządów

Intensywne emocje wpływają najpierw na ducha serca (心神), a następnie ranią odpowiadające narządy.
 

„Ling Shu – Duch podstawowy”: „Zamartwienie i rozmyślanie ranią ducha… radość rozprasza ducha; smutek i zmartwienie blokują Qi; silny gniew prowadzi do chaosu; strach osłabia ducha.”
„Su Wen – O bólu”: „Przerażenie — serce nie ma oparcia, duch nie ma dokąd powrócić.”
 

Radość rani serce, gniew — wątrobę, myślenie — śledzionę, smutek i zmartwienie — płuca, strach — nerki.
Narządy łatwo uszkadzane: serce, wątroba, śledziona.
Wielorakie emocje mogą jednocześnie uszkadzać wiele narządów.
Emocje mogą także reaktywować ukryte choroby.

2. Zakłócenie Qi narządów

Zmiany emocjonalne zaburzają wzniosłość i opadanie Qi narządów.
 

„Su Wen – O bólu”: „Wszystkie choroby powstają z Qi: gniew podnosi Qi, radość rozluźnia, smutek wyczerpuje, strach obniża… przerażenie wprowadza chaos, myślenie zatyka Qi.”

Podsumowanie:

  • Gniew → Qi się wznosi → bóle głowy, omdlenia;

  • Radość → Qi się rozluźnia → rozproszenie ducha, omdlenia;

  • Myślenie → Qi się zatrzymuje → wzdęcia, brak apetytu;

  • Smutek → Qi się wyczerpuje → duszność, uczucie ciężaru;

  • Strach → Qi opada → wytryski, nietrzymanie moczu;

  • Przerażenie → Qi chaotyczne → kołatania serca, dezorientacja.
     

Zaburzenia Qi wpływają dalej na płyny, krew, powodując śluz, flegmę, zastoje krwi.

3. Choroby emocjonalne

Obejmują:

  • Choroby wywołane emocjami: depresja (鬱), mania (狂);

  • Choroby emocjonalne współistniejące z innymi schorzeniami: np. dusznica bolesna, bóle serca;

  • Choroby innych układów z towarzyszącymi zaburzeniami emocji: cukrzyca, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego.

4. Wpływ na przebieg choroby

Emocje mogą zarówno pomagać w zdrowieniu (optymizm), jak i pogarszać stan chorobowy (smutek, niepokój).

2. Niewłaściwa dieta (飲食失宜)

Dieta jest podstawą życia, ale wymaga umiaru. Jej nadmiar lub brak szkodzi śledzionie i żołądkowi, prowadząc do choroby.

a) Brak umiaru

  • Głód: niedobór Qi i krwi, niedożywienie narządów, osłabienie Qi żołądka.
    „Ling Shu – O pięciu smakach”: „Brak pokarmu przez pół dnia — Qi słabnie, dzień bez jedzenia — Qi znika.”

  • Przejedzenie: zastój w śledzionie i żołądku, generacja gorąca i śluzu → otyłość, reumatyzm.
    „Su Wen – O reumatyzmie”: „Nadmierne jedzenie szkodzi jelitom i żołądkowi.”
    „Su Wen – Komunikacja Qi”: „Nadmierne jedzenie rozluźnia ścięgna.”

b) Nieczysta żywność

Spożycie zepsutego jedzenia, pasożytów, zakażonych produktów prowadzi do chorób żołądkowo-jelitowych, zakażeń.

„Jin Gui Yao Lue”: „Zepsuty ryż, spleśniałe mięso, zgniłe ryby – wszystko to szkodzi ludziom.”

c) Jednostronne upodobania

  • Zimno i ciepło: surowe — rani śledzionę; gorące — generuje ogień.

  • Nadmiar smaków: długotrwałe preferowanie jednego smaku → nadmiar Qi konkretnego narządu.
    „Su Wen – O istocie smaków”: „Kwaśny wchodzi do wątroby… gorzki do serca… słodki do śledziony… ostry do płuc… słony do nerek.”
    „Su Wen – O generowaniu przez narządy”: „Za dużo słodyczy → bóle kości, wypadanie włosów.”

  • Jednostronna dieta: niedobory, kamienie, słaby rozwój.

  • Alkoholizm: alkohol rani wątrobę i śledzionę, tworzy wilgoć i gorąco, prowadząc do śluzu, guzów.

3. Brak umiaru w pracy i odpoczynku (勞逸失度)

Zrównoważona praca i odpoczynek są kluczowe. Zarówno nadmiar pracy, jak i brak aktywności może prowadzić do choroby.
a) Nadmierny wysiłek

  • Praca fizyczna: rani Qi płuc i śledziony, ścięgna, kości.
    „Su Wen – O bólu”: „Nadmierna praca wyczerpuje Qi.”
    „Su Wen – O pięciu Qi”: „Długie stanie rani kości, długie chodzenie rani ścięgna.”

  • Praca umysłowa: rani krew serca, Qi śledziony → bezsenność, utrata apetytu.

  • Nadmierna aktywność seksualna: zużywa esencję nerek → bóle lędźwi, impotencja.
    „Su Wen – Komunikacja Qi”: „Nadmierna siła — szkodzi Qi nerek.”

b) Nadmiar odpoczynku

Zbyt długie leżenie, brak ruchu → stagnacja Qi, osłabienie Yang, apatia → otyłość, śluz, obrzęki, zastoje krwi.
„Su Wen – O pięciu Qi”: „Długie leżenie rani Qi, długie siedzenie rani mięśnie.”

Inne przyczyny chorób (其他病因)

Oprócz sześciu nadmiarów i siedmiu emocji, istnieją również inne czynniki: urazy, pasożyty, toksyny, leki, błędy medyczne, czynniki wrodzone.

1. Urazy zewnętrzne (外伤)

Obejmują upadki, uderzenia, oparzenia, odmrożenia, ukąszenia.

  • Urazy mechaniczne: od stłuczeń po złamania, krwotoki, urazy narządów.

  • Oparzenia: od zaczerwienienia po utratę świadomości, śmierć.

  • Odmrożenia: najczęściej dłonie, stopy, uszy; może prowadzić do owrzodzeń.

  • Ukąszenia zwierząt: od bólu po zatrucie, np. wścieklizna (objawy: lęk przed wodą, światłem).

2. Pasożyty (諸蟲)

Zakażenia z powodu braku higieny. Zużywają Qi i krew.

  • Glista: u dzieci — bóle brzucha, zgrzytanie zębami.

  • Owsiki: świąd odbytu, szczególnie w nocy.

  • Tasiemce: jedzenie surowego mięsa.

  • Tęgoryjce: zakażenie przez skórę, osłabienie, obrzęki.

  • Przywry krwi: zakażenie przez kontakt z wodą; wodobrzusze.

3. Toksyny (毒邪)

Silnie szkodliwe Qi, wewnętrzne i zewnętrzne.

  • Zewnętrzne: epidemie, trucizny, toksyny zwierzęce.

  • Wewnętrzne: emocje, śluz, krew zastoinowa, błędne leczenie.

Charakterystyka:

  • Ostra toksyczność, uszkadzanie narządów;

  • Trudne leczenie, przewlekłość;

  • Objawy ciężkie, cuchnące, zakaźne.

4. Toksyczność leków (药邪)

Leki mogą leczyć, ale i szkodzić — w wyniku błędnego stosowania, nadmiaru, złej obróbki.

  • Zatrucia: zawroty głowy, biegunki, śmierć.

  • Uszkodzenie płodu, poronienia.

5. Błędy lekarskie (医过)

Złe postępowanie medyczne.

  • Niewłaściwe zachowanie: niegrzeczność, stres pacjenta.

  • Błędne rozpoznanie: złe leczenie, pogorszenie stanu.

  • Uszkodzenie mechaniczne: punkcja opłucnej, urazy masażem.

6. Czynniki wrodzone (先天病因)

Wpływ rodziców przed urodzeniem:

  • Słaba konstytucja (胎弱): wolny rozwój, miękkość kończyn, lękliwość.

  • Zatrucie płodowe (胎毒): infekcje, zimno w okresie prenatalnym.
    „Zhu Bing Yuan Hou Lun”: „Matka w czasie ciąży była przeziębiona — u dziecka zimny żołądek, zimno płodowe.”

Inne:


pokrewieństwo rodziców, stres prenatalny, trudny poród → wady wrodzone, padaczka, daltonizm itd.

bottom of page